عصرکاسپین؛انتقال آب دریای خزر به فلات مرکزی کشور از این جهت که بسیاری از کارشناسان بر مخرب بودن آن اجماع نظر دارند و مسئولان بر اجرایش اصرار ، یادآور تقابل نظرات کارشناسی با سماجت مسئولان وقت در ایجاد سد ‘گتوند’ است که امروز هیچ کس زیر بار مسئولیت ساخت آن نمی رود.
سد گتوند از معدود پروژه‌های بزرگی است که گفته شده ۲۰ سال پشتوانه مطالعاتی داشت ولی تبعات آن همان گونه که کارشناسان پیش بینی کرده بودند، یک سال پس از بهره برداری مشخص شد و اکنون که هشت سال از زمان آبگیری آن می گذرد، نزد کارشناسان، اهالی رسانه و افکار عمومی به عناوینی چون کوه نمکی، گنبد نمکی و یا غول نمکی شهرت یافته است .
همانند سد گتوند، این بار کارشناسان در یک طرف قرار گرفته اند و نسبت به تبعات منفی زیست محیطی، اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی و بین المللی انتقال آب خزر هشدار می دهند و در سوی دیگر مسئولان بر ضرورت انتقال آن اصرار دارند و کلید عملیاتی آن را هم با اختصاص بودجه مطالعاتی در لایحه بودجه ۹۸ روشن کردند.
انتقال آب خزر به کویر مرکزی سابقه ای حدود سه دهه ای دارد و در دولت دهم حتی تا مرحله اجرای میدانی هم پیش رفت، اما پس از فراموشی چند ساله بار دیگر به صورت جدی از دی ماه سال ۹۶ با اعلام موافقت سازمان محیط زیست بر سر زبان ها افتاد و تا اینجای کار زور مسئولان بر هشدارهای کارشناسان چربیده و این پرسش را به صورت جدی مطرح کرده که آیا قرار است گتوند دیگری این بار در شمال کشور ایجاد شود ؟
** هشدارهای جدی
تاکنون نشست های تخصصی متعدی پیرامون اثرات و تبعات زیست محیطی، زیست بوم، جوامع انسانی و اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی و حتی حقوقی برگزار شده است تا فارغ از هرگوه تعلقات و تبلیغات سیاسی و جناحی به موضوع انتقال آب خزر پرداخته بشود.
همچنین اعتراض نامه ها، بیانیه ها و هشدارهای اساتید دانشگاه بخشی از واکنش ها به مسئله انتقال آب بوده است که از سال گذشته به صورت جدی آغاز شد.
در نخستین تحرکات از این دست، پارسال ۵۰۰ تن از استادان و محققان دانشگاه های کشور با امضای نامه ای، نسبت به پیامدهای منفی اجرای این طرح هشدار دادند و خواستار پیامدسنجی و اطلاع رسانی شفاف در این باره به افکار عمومی شدند.
علاوه بر این در تازه ترین اقدام، افزون بر کارشناسان زیست محیطی مازندران، بسیاری از کنشگران شبکه سازمان های غیردولتی محیط زیست و منابع طبیعی گیلان نیز نگرانی خود را از انتقال آب دریای خزر به مجمع نمایندگان استان گیلان اعلام کردند.
با این حال در آذر ماه سال جاری با توجه به مخالفت تقریبا تمامی مجامع علمی کشور، طرح مطالعاتی انتقال آب دریای خزر به استان سمنان به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و در ردیف بودجه سال ۹۸ قرار گرفت.
جالب این که با توجه به تجربه شکست خورده انتقال آب در کشور، بجز نمایندگان سه استان شمالی، طرح مطالعاتی انتقال آب خزر به سمنان با اعتباری بالغ بر ۵۰ میلیارد تومان و با ۸۱ درصد آرای مثبت نمایندگان مجلس تصویب شد که خود جای سئوال و تعجب دارد که به اعتقاد برخی کارشناسان، نشان از نگاه قومی، محلی و تبلیغات برخی نمایندگان دارد تا اینکه ناشی از نگاه ملی آنان باشد.
بر اساس نگاه کارشناسان اقتصادی، این طرح هیچ توجیه اقتصادی نه برای جامعه مبدا یعنی استان های شمالی بویژه مازندران دارد و نه منافعی درازمدتی برای جامعه مقصد می توان متصور شد.
علاوه بر این، پژوهشگران زیست محیطی نیز به دفعات خطرآفرین بودن این طرح برای جانداران دریای خزر و همچنین اکوسیستم استان مازندران را اعلام کردند و معتقد هستند که این طرح عرصه کویری را به مازندران گسترش خواهد داد، همان طور که از سمت شرق استان شاهد پیشروی شوره زارها هستیم.
کارشناسان حقوقی نیز تاکنون از نظر حقوق بین المللی این طرح را خطرناک توصیف کردند و معتقد هستند که انتقال آب دریای خزر با توجه به اینکه حدود ۹۰ درصد آب این دریاچه را رودخانه های خارج از ایران تامین می کند، می تواند تبعات حقوقی بسیاری داشته باشد و حتی به دیگر کشورها از جمله روسیه این اجازه را بدهد که ورودی آب رودخانه ولگا به دریای خزر را کاهش دهد.
** ورود به فاز سیاسی و امنیتی
اما آنچه به طور اتفاقی همه کارشناسان در مجامع علمی به آن اشاره داشتند، سیاسی و تبلیغاتی بودن این طرح است که مسائل پیرامونی گفتمان انتقال آب دریای خزر را امنیتی کرده و تمامی نگاه های علمی را به حاشیه رانده است.
در تازه ترین اقدام علمی، هفته جاری نشستی با عنوان بررسی تخصصی آثار طرح های انتقال آب در دانشگاه منابع طبیعی و کشاورزی ساری برگزار شد و اساتید دانشگاه و کارشناسان حوزه اجتماعی و منابع طبیعی تاکید کردند که موضوع انتقال آب خزر رنگ و بوی شدید سیاسی گرفته است و ادامه دادن مسیر سیاسی می تواند موضوع را برای هر دو طرف مبدا و مقصد حیثیتی کند که خود با تبعات امنیتی و اجتماعی شدید همراه خواهد شد.
پیش از این نیز در نشست های متفاوت از جمله در دانشگاه مازندران، اساتید دانشگاهی همچون دکتر علی کریمی مله از اساتید برجسته علوم سیاسی و جامعه شناسی سیاسی ، انتقال آب دریای خزر را اقدامی سیاسی عنوان کرده و هشدار داده بود که در آینده بشدت پایگاه اجتماعی دولت و حکومت را تظعیف خواهد کرد.
اما نشستی که این هفته برگزار شد، شرکت کنندگان در کنار تاکید بر ایجاد فضای سیاسی و امنیتی پیرامون انتقال آب دریای خزر ، بر مسائلی همچون کنش های اجتماعی، جنگ آبی، حساسیت بیشتر جامع ذینفع و محلی و رویکرد های منسوخ شده برای انتقال آب و همچنین عدم توجهات به بررسی های علمی تاکید کردند.
** خطر بروز خط فقر آب
استاد دانشگاه مازندران در این باره گفت: افزایش جمعیت نیاز به آب را بیشتر می کند و با افزایش جمعیت کنونی نه تنها در ایران بلکه در جهان در آینده تقاضا بیشتر از عرضه آب خواهد بود و این یعنی کارشناسان باید تدبیری در تامین منابع آبی بیندیشند.
دکتر حمید امیرنژاد افزود : میانگین سرانه آب در کشور ما برای هر نفر کمتر از حد استاندارد است، در چند سال آینده به خط فقر آب در کشور می رسیم و مشکلات حوزه آب بحث هایی چون طرح انتقال آب را به دنبال دارد.
وی ادامه داد: اگر طرحی در هرجای جهان بخواهد اجرا شود باید تمام جنبه هایش در نظر گرفته شود، در خصوص انتقال آب هم چنین است باید تمام جنبه های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و حتی فرهنگی آن بررسی شود.
این استاد دانشگاه توسعه نامتعادل منابع آبی، افزایش جمعیت، بحث های محیط زیستی مثل خشکسالی و سیلاب ها و بحران آب را دلایل و تولید ناخالص داخلی، رفاه عمومی، رشد اشتغال و کشاورزی و توسعه اقتصادی کشور را از اهداف انتقال آب عنوان کرد.
وی افزود : طرح انتقال آب زمانی مفید است که کمبود جدی در منطقه ای احساس شود و هیچ راه حل دیگری جز انتقال وجود نداشته باشد در حالیکه همچنان مدیریت تقاضای آب را در کشور به خوبی اجرا نمی کنیم.
او با اشاره به هدررفت عمده آب در بخش کشاورزی افزود : تکنولوژی آبیاری خیلی جای کار دارد و می توان کارهای زیادی انجام داد، برنامه های تلویزیون و فرهنگ سازی ما در زمینه صرفه جویی آب شرب است در حالی که مصرف آب شرب تنها ۵ درصد آب کشور و ۹۰ درصد در بخش کشاورزی است و اگر در این بخش صرفه جویی با تغییر الگوی کشت و تکنولوژی آبیاری داشته باشیم، بخش عظیمی از بحران رفع می شود.
امیر نژاد نتایج انتقال آب را کاهش عرضه آب در مبدا و افزایش در مقصد، تغییر احتمالی در عرصه نیروی کار و سرمایه و شرایط اقتصادی حاکم بر مبدا و مقصد برشمرد.
** ضرورت آگاهی رسانی به مسئولان
استاد جامعه شناسی اجتماعی دانشگاه مازندران نیز گفت: امروز بزرگ ترین مشکل کشور ما این است که بحران آب و سایر بحران های زیست محیطی از فضای اجتماعی و علمی خارج و بشدت امنیتی و سیاسی شده است.
علی اصغر فیروزجایی افزود : موضوع کمبود و مدیریت آب یک موضوع جهانی است که ایران نیز به واسطه حساسیت بیشتر زیست محیطی و قرار گیری در منطقه ای خشک و نیمه بیابانی از این موضوع مستثنی نیست.
وی ادامه داد : ایران امروز به موجب تغییرات جمعیتی ، تغییرات اقلیمی دچار کمبود آب شده است که عدم مدیریت صحیح مهمترین و اصلی ترین عامل ان است.
استاد جامعه شناسی دانشگاه با اشاره به اینکه مسئله آب یک مشکل همه جانبه است ،تاکید کرد: اما بیشترین اثر گذاری آن در مسائل اجتماعی و زیست محیطی است و نباید به دلیل تعلقات سیاسی آنها را نادیده گرفت.
فیروزجائیان افزود: متاسفانه مسئله انتقال آب بین حوزه ای، به بحثی امنیتی تبدیل شده است، که ورود به این حوزه را برای مجامع اجتماعی و علمی محدود و خطرناک می کند.
وی ضمن هشدار اتفاق محیط زیستی ناگوار در پی اجرای این طرح گفت: باید توسط حوزه عمومی و اساتید به مسئولان فشار وارد شود تا دوباره این موضوع مورد مطالعه و ارزیابی علمی قرار بگیرد.
** جنگ گریز ناپذیر بر سر آب
فیروزجایی با اشاره به اینکه جنگ آبی یک مساله تاریخی است، افزود: مطمئنا با سیاست های ابی که در پیش گرفته شده در کشور و همچنین کم ابی جهانی، شکل گیری جنگ های درون جغرافیایی دور از ذهن نیست.
وی تاکید کرد که همیشه بحث انتقال آب به دلیل کم بودن آب شرب در طول تاریخ مطرح بوده است و امروزه این مساله جدی تر شده است و با سیاسی کردن موضوع نمی توان راه به جایی برد.
این استاد دانشگاه مسئله آب در جغرافیای انسانی را همیشه مسئله حاکمان عنوان کرد و گفت: موضوع انتقال آب باید از قالب حاکمیتی آن خارج شود و به دغدغه ای اجتماعی تبدیل شود.
** انتقال آب ، تحمیل خشکی بر مبدا
استاد مهندسی آب دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری هم گفت : برخلاف این که بسیاری دلیل انتقال آب را سرسبزی مقصد و توسعه عنوان می کنند ، مطالعات زیست محیطی نشان داده است که انتقال آب موجب تغییر اقلیم و تحمیل خشکی بر مبدا خواهد شد.
محسن مسعودیان افزود : امروز انتقال آب بین حوزه ای به یکی از مسائل مهم سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور شده ، ولی این کار از سال ها پیش در خاورمیانه آغاز شد.
وی توضیح داد: در منطقه مشکلات ما با افغانستان بر سر مسائل آبی است و امروز بزرگ ترین مشکلات در جنوب کشور و سیستان بلوچستان نیز کنترل سرچشمه ها و رودخانه هاست که از افغانستان سرچشمه می گیرد.
این استاد مهندسی آب دانشگاه کشاورزی ساری گفت : امروز می توان به راحتی تبعات اجتماعی انتقال آب در کشور را با مراجعه به استان هایی همچون اصفهان و یزد و دیگر استان ها مشاهده کرد و از نزدیک متوجه شد که چگونه اکوسیستم منطقه را با چالش ها و بحران های جدی رو به رو کرده است .
مسعودیان انتقال آب دریای خزر به فلات مرکزی از جمله سمنان را از حیاتی ترین مسایل آبی کشور در شرایط کنونی توصیف کرد و افزود : این طرح نیاز به بازنگری دارد و باید از بالا این مساله را دید ، چون هر دو طرف دعوا یعنی مبدا و مقصد مشکل و دغدغه اشان خشکی و بی آبی است.
این استاد دانشگاه گفت : این که لزومی دارذ آب را از مکانی به مکانی دیگر انتقال دهیم و اینکه انتقال آب آیا مشکلات کم آبی را حل خواهد کرد یا نه، پرسشی است که باید قبل از هر اقدام عملی به صورت علمی پاسخ داده شود.
وی با تاکید بر این که نمونه های انجام شده انتقال آب نشان می دهد که این کار باعث تغییر اکوسیستم و اقلیم در مبدا می شود ، تاکید کرد : باید پرسش های جدی که در این باره مطرح است ، در محیط های دانشگاهی مطرح و توسط متخصصان پاسخ گفته شود و لازمه این کار هم سیاسی نکردن موضوع انتقال آب و تاکید بر بررسی علمی و تخصصی آن است. /ایرنا