یادداشت / سمیرا صفاری ؛ شالودشکنی فرهنگی استعاره، از بومیسازی گفتمان تا کنش اجتماعی

خوانش تحلیل پساساختارگرایانه سمیرا صفاری، مدرس دانشگاه، پژوهشگر و هنرمند معاصر، بر نمایش پستچی پابلو نرودا در گیلان
1.
انتقال جغرافیا، دروازه ای پست مدرنیستی به یک روایت جهانی
نمایش «پستچی پابلو نرودا» به قلم «آنتونیو اسکارمتا» و ترجمه و کارگردانی علیرضا کوشک جلالی در حالی در ایران، استان گیلان و شهرستان رشت، از ۲۸ فروردین تا ۵ اردیبهشت ۱۴۰۴، به روی صحنه رفت که بومی سازی یک نمایشنامه شیلیایی به وضوح قابل مشاهده بود. داستان بر اساس سرگذشت واقعی از رابطۀ دوستانه «پابلو نرودا»- شاعری انقلابی و سنت‌شکن پرآوازۀ شیلیائی و برنده جایزه ادبیات نوبل – و پستچی محل تبعید وی، «ماریو»، است. وی تحت تأثیر افکار نرودا قرار می‌گیرد، و ضمن ایجاد یک رابطۀ دوستانه که تا زمان مرگ نرودا ادامه می‌یابد، تبدیل به یک شاعر انقلابی و آزادی‌خواه گردیده و راه پابلو نرودا را ادامه می‌دهد. نوشتار حاضر، حاصل خوانش پست مدرنیستی اجرای این نمایشنامه در رشت بوده و به ارائه چگونگی حضور شاخص های آن در اجرا پرداخته است. در اثر مورد تحلیل، همانگونه که ژان بودریار بیان داشت، اهمیت ویژگی صلح و لطافت عشق در اولویت قرار دارد. ضمنا حضور فردیت، توجه به احساس و تجربه، عدم قطعیت و پوچگرایی، با بیان مفاهیم به صورت استعاری، در ابهام و طنز آلود، همراه با کشمکش و گسستگی سنت ها، چندگانگی، با مدیاهای متفاوت ارائه شده است.

۲.
تولد مخاطب، حاصل واسازی متن و سیالیت معنا
متن دیالوگ های دوپهلو و روایت معمایی در بداهه و کشمکش های اجرای پست مدرنیستی پستچی پابلو نرودا، برای مخاطبان از نسل های متفاوت، یادآور مفاهیم و معانی متفاوت خواهد بود؛ زیرا همزادپنداری مخاطب با شخصیت های نمایشنامه، تمدید خاطراتی برای دهه های ۳۰، ۴۰، ۵۰، ۶۰ و …، و استعاره ای برای مبارزان نسل نو معاصر است و یادآور تاریخی پرشور بومی در هر جغرافیا خاص می باشد. نگاه شالوده شکنانه در یکایک واژگان و عبارات، در نمودی از شگفتی هنر در کلاس جهانی در بوم گیلان، هر مخاطب را به دنیای درون خود پرت نموده تا در حین تماشای تئاتر و حتی روزها پس از آن، مفاهیم و معانی متفاوت شخصی سازه شده را در احساس و ذهن فرد تداعی نماید. در واقع شکست تابوی هاله قدسی نوشتار با تغییر نام اثر از «پستچی» به «پستچی پابلو نرودا» توسط مترجم و کارگردان، به نوعی نخستین قدم برای بروز رسمی اجازه مرگ مولف، صدور آزادی عمل در شخصی سازی و ظهور مخاطب_مولف با فردیت محوری است؛ به گونه ای که با وجود حضور مترجم و کارگردان در زمان تمرین، به کلیه تیم شگفت انگیز و حرفه ای اجرا، از بازیگران تا تیم موسیقی، اجازه ورود و اجرای تغییرات با نقطه نظرات متفاوت، جهت بومی سازی بیشتر و ارائه خلاقه، حتی در ارائه بداهه در زمان اجرا، داده شده است. به درستی که در آثار پست مدرن، انسانی که هر بار اثر هنری را تجربه و مرور می نمایند، به اثر جدید مبدل می گردد؛ در واقع جامعه آماری شامل کلیه تماشاگران، بازیگران، تیم موسیقی و عوامل اجرایی، حتی کارگردان پس از هر اجرا، همان انسان قبل نخواهند بود. در این راستا صحنه و متن نیز به حدی رها و سیال است که در هر اجرا، با اثری نو و تازه تر از اجرا قبل مواجه خواهیم بود.

۳.
موسیقی استعاری، زبان دیالوگ بینافرهنگی
خوانش ترانه های بومی و سرایش بداهه ترانه خاص متن نمایشنامه، نیز اجرای شعر نرودا با گویش بومی جغرافیای اجرا، گیلکی، سروده و اجرا شده توسط بهرام کریمی، ترانه‌سرا، آهنگساز و خواننده گیلانی، با ملودی فولک پاپ تیم موسیقی، استعاره عمیقی از بافت بومی محل تبعید خودخواسته پابلو نرودا داشت. طراحی لباس خاص تیم اجرای موسیقی، شامل کلاه حصیری گیلانی، همراه لباس مشکی، به صورت مینیمالیستی، بومیان غمگین ماهیگیر و کودتازده شیلی را در اذهان یادآور شده و پلی میان بوم قلب داستان در شیلی، و زبان اجرای تئاتر پستچی در گیلان بوده است؛ همچنین جانمایی هوشمندانه تیم موسیقی در پس زمینه دکور، به همراه بازی های نورپردازی سرخ، و همگام با خوانش اشعار و سبک اجرا خاص، نمادی جانشینانه از مردم مبارز شیلی به نظر می آیند که کنتراست پیدا و پنهان حاصله، نمادی از در پس زمینه ماندن اقلیت ها در دوره های متفاوت تاریخی است. تلفیق سبک های موسیقی متنوع، شامل فولک پاپ پیوست شده با چاشنی جز وآر اند بی و موسیقی امریکای جنوبی، پاپ کلاسیک، نقش معناداری در القای فضای چندوجهی نمایش داشته است. در واقع کلیه شاخص های ذکر شده، به نوعی نماینده تجربه سیال بوم توسط مخاطب، همچون سایر آثار پست مدرن می باشد.

۴.
صحنه به مثابه میدان کنش جمعی در تئاتر تعاملی
طراحی صحنه و لباس خاص و فکرشده نمایش پستچی پابلو نرودا در شهرستان رشت از استان گیلان، توسط علیرضا کوشک جلالی، رضا شریفی و زهرا شعبانی، اثر را فراتر از یک اجرای مدرن و رئال برده است و درواقع مخاطب با یک اینستالیشن چند رسانه ای مواجه خواهد بود. در چیدمان، همراهی متن و اشعار استعاری با اجرای فرم های معنادار، حضور تیم موسیقی در فضای بسته با نور خاص، استفاده نمادین از اشیاء برای جانشینی مفاهیم انسانی، به همراه لهجه حاصل از گویش محلی در بیان بازیگران، خوانش اشعار زبان گیلکی توسط تیم موسیقی، و حتی ورود مخاطب به اجرا، به کمال خصیصه «بدن به مثابه اثر هنری» در هنر پست مدرن را یادآور می شود. در این راستا، حواس چندگاه مخاطب درگیر اجرا شده است و از نمونه موردی این دسته علائم، می توان به همزمان با بیان دیالوگ توصیف پابلو نرودا از وزش سرمای مرگ در استخوانها و درون، با حس سرما سالن که در اواخر اجرای نمایش به درون تماشاگر رسوخ می کند، اشاره نمود. در پیوست ترکیب فیوژن دوآلیزم نورپردازی اکسپرسیونیستی و رئالیستی، اختلاط رنگ های متفاوت نورهای رئال و قرمز، کاربرد اشیا و المان ها استعاری، تابوشکنی بئاتریس با بازی روشنک شعبانی، در غالب بیان جانشینانه در ذکر افکاری فمنیستی مادر، با اجرای زینب شعبانی، حتی طراحی لباس های بومی سازی شده، اهمیت توجه به اقلیت ها، مهر تاییدی بر نگاه ساختارشکنانه کارگردان و تیم اجرای این تئاتر بود. علاوه بر این ری اکت مخاطب به ضرب آهنگ و چاشنی های اجرا، نیز چالش جستجوی کنجکاوانه نگاه تماشاگران در لایه های متفاوت پلان بندی مینیمال صحنه، با کمک بازی نور و اشیا، حرکت بازیگران و تیم موسیقی، همچنین تفکر و گیمیفیکیشن وی در تجربه کشف استعاره های بیان شده که همزمان با شوک های متفاوتی در زمان های وقوع وقایع رخ می دهد، به نوعی مخاطب را همچون بازیگران، وادار به حرکت سیالانه در صحنه می نماید؛ فلذا با توجه به بیان استعاری موجود، آزادی و رهایی در دخل و تصرف طراحی صحنه توسط تماشاگر تا به حدی پیش خواهد رفت که امکان شخصی سازی بخش هایی از طراحی صحنه به صورت چندوجهی در ذهن مخاطب داده می شود و هر فرد با اگو و سوپراگوی خود، نیز ضمیرناخودآگاه جمعی و تجربیات گذشته تاریخی، به چینش المان ها خاص خود در عنصر خیال می پردازد. گویی تماشگر خود بازیگری در این میدان است که خلاقانه به تجربه و شهود دست می زند و با خوانشی نو، اثر جدید در درون خلق می نماید.

۵.
تجربه حسی گفتمان در رسانه
در اثر چند وجهی پستچی پابلو نرودا، ادوات تبلیغاتی، به عنوان معرف مقدماتی پروژه، قطعا بار سنگینی را بدوش داشته اند. زیرا علاوه بر بیان چندوجهی بودن اثر، نیاز به انتقال تجربه و ایجاد وابستگی احساسی به دعوت شوندگان را دارد. استفاده از تنوع مدیا و روش های متفاوت اطلاع رسانی، از جمله انتشار پوستر، بروشور، بلیت پوسترنما و کلیپ های متفاوت در سوشال مدیا، سیر پست مدرنیستی اثر را حفظ نمود. ویژگی چند وجهی بودن، در گزارشات تصویری از تئاتر، از جمله عکس های کولاژ مانند حامد کریمی پور، اثر و حتی توناژ رنگی آن به خوبی مشهود است. همچنین نگاه میان رشته ای و سیال در وجوهات و با رویکردهای متفاوت در تحلیل حاضر نیز بنایی بر خوانش پست مدرنیستی این اثر می باشد. البته در این راستا جهت خلق ابزارها، نیاز به بکارگیری به روزترین امکانات و روش ها از جمله طراحی پوستر با هوش مصنوعی بود. صدرا رمضانعلی پور در پوستر اثر، همراه المان هایی از پست، کودکی موجود کاراکتر پستچی با بازی عامر عطیمی، علاقه ذهنی وی به جمع آوری کلکسیون تمبر، اشاره به دو نامه سرنوشت ساز برای نرودا، رنگ های گرم ملایم، یادآور فضای نوستالژی بومی و لطافت روحیه شخصیت نرودا، با بازی مصطفی غلامی استادسرایی، در نخستین لایه معنایی، به معرفی داستان می پردازد. اما در لایه های زیرپوستین تصاویر که ناشی از همان استعاره سیال در متن می باشد، مفاهیم دیگری پس از تماشای نمایش توسط مخاطب کشف و برداشت می گردد. به عنوان مثال پستچی بدون تصویر، می تواند نمودی از خود تماشاگر باشد که پس از نظاره این اثر خاص، به آگاهی ای نو، از جایگاه کنونی ما در جهان کنونی و در جغرافیایی کنونی می رسد. قرارگیری تمبرها بر سر شخصیت، یادآور نفوذ افکار آزادی خواهانه نرودا در عمق افکار پستچی خواهد بود. پراکندگی تمبرها در پشت سر، نمادی از صحنه انتهای نمایش، کشتارعمومی درکودتای شیلی است. همچنین تمبرها از کشورهای مختلف، می تواند استعاره ای از کشتار جمعی در طول تاریخ و در همه ملیت ها و قومیت ها باشد. کلاه آبی پستچی، علاوه بر بیان لباس رسمی وی، نماینده موج های دریایی است که در صحنه اخر، نرودا به آن اشاره می نماید و البته شاعر و تیم موسیقی، در پایان نمایش، اجرا می نمایند. البته که خود موج های خروشان دریا و توصیف آن، استعاره ای عمیق از بیان اصلی سیال نویسنده و وضعیت پرتب و تاب جهان است. این همان توصیف از خود مترجم و کارگردان می باشد که در اولین تیزر بدون ذکر نام نمایش، منتشر شد. این ووله، مقدمه ای بر آغاز خبر یک رویداد بود که در استعاره ای از آرامش قبل از طوفان، علیرضا کوشک جلالی، همچون زبانه های آتشی که از چوب گداخته بیرون می زند، حین تماشایی دریا و گوش سپردن به موسیقی ساخته شده برای اثر، مشاهده می گردد؛ پس از تماشای تئاتر و تماشای مجدد ووله، درک می شود که گویی با استعاره ای از نرودایی معاصر مواجه هستیم؛ زیرا وی همواره دارای نگاهی نو به مفاهیمی چون عشق، هوس، نفرت، جنگ، مبارزه، پایداری و صلح بوده است. بازخوانی این ووله، سبب می گردد که مخاطب به نوعی شاهد رمزگشایی از استعاره های سیال موجود در اثر باشد و بیاموزد که انتخاب این اثر روایی از کودتای شیلی و اجرا آن در این برهه زمانی خاص، درسی از تاریخ برای تاریخ، نیز به عنوان نمادی از آنچه در جهان امروز در جریان است خواهد بود.

در ادامه کاربرد تکنیک های تبلیغات و مارکتینگ حسی نیز به نوعی مهر تاییدی بر این مسله است. مخاطب در تیزرهای معرفی کار که در طور هفته اجرا منتشر شد، به وفور شاهد حرکت سیال و سریع دوربین حامد کریمی پور میان صحنه اجرا و درگذر از کنار بازیگران، می باشد که دقیقا در راستای همزاد پنداری تماشاگر در حضور در صحنه بوده، به نوعی که مخاطب خود را بازیگری از بازیگران تصور می نماید. همچنین در برخی از تیزرها، که گزارشاتی رئالیستی از پشت صحنه تمرین ها ارائه گردید، انتخاب برش های تصاویر به گونه ای هوشمندانه صورت گرفت که سبب همحسی مخاطب با تیم اجرا شود؛ مخاطب با مشاهده این دسته کلیپ ها، استرس و نگرانی مشهود در چهره هنرمندان در زمان شکلگیری اثر، تفکر و کاوش های درونی هر یک ازعوامل در زمان تمرین برای ارائه بهتر، مشورت ها و سختی های اجرای کار، شادی جمعی در زمان تمرین ها را به همراه سایر اعضا تجربه می نماید و گویی وی همچون کلیه عوامل اجرایی، عضوی از خانواده تئاتر پستچی پابلو نرودا بوده و در زمان تمرین ها حضور داشته است. این امر به نوعی جانشینی و سیالیت نقش ها را سبب گردیده و در درون احساس می شود که برخی خانواده ها، همچون بلور اند و آنقد ناب که یک دنیا تلاش عاشقانه در قلب یکایک عوامل این تیم صبور و حرفه نهفته است. انتقال همه این حس ها، از مهم ترین عواملی بود که تماشگر تیزرها، خود به پاخیزد و به عنوان عضوی از خانواده نمایش، مسئولانه به معرفی اثر و دعوت از دوستان خود برای تماشای این تئاتر بپردازد. پس علاوه بر موضوعیت، متن و پرسونای جهانی نمایش، شخصیت کاریزماتیک و پرسونال برند قوی تیم اجرای این نمایش، می توان نوع برخورد صمیمانه در طراحی ادوات تبلیغاتی را یکی از عوامل موفقیت گسترش و سرعت شگفت انگیز انتشار خبر اجرای نمایش در فرآیند بازاریابی ویروسی یا دهان به دهان آن دانست.

لینک سایت آپارات تیزر تبلیغاتی اشاره شده در متن:

۶.
هنری چندوجهی برای جهان بی‌مرز، انسانی برای صلحی مشارکتی
اجرای خلاقانه یک نمایشنامه مدرن، با نگاه پست مدرنیستی، به نوعی آشنایی زدایی از اثری ست که بارها در جهان به زبان و گویش های متفاوت، ترجمه و در معرض نمایش گذاشته شده است. در این راستا می توان توجه به مفاهیمی مانند کثرت گرایی فرهنگ ها و حقوق اقلیت ها با نگاه بومیگرایانه و نوستالژیک، بیان کلیه مفاهیم و پیام ها به صورت استعاری، به کارگیری خلاقانه از ابزارها و مدیاهای متفاوت روز در اینستالیشن و سیالیت در کل اثر با ارکان متفاوت، را از ویژگی های اجرای نمایش پستچی پابلو نرودا در ایران، استان گیلان و شهرستان رشت دانست. استفاده از شاخص های چند وجهی و حسی در همه ابعاد نمایش از جمله نوشتار، گفتار و اجرا، تبلیغات، مارکتینگ و …، نیز حضور مستمر دلالت بدن و انسان به مثابه اثر هنری و ابژه، از دیگر نکات قابل تامل در این اثر ماندگار است. همچنین به علت اهمیت فرد به منزله واحد اصلی تشکل و وحدت جمعی، شاهد مرگ مولف بوده و کلیه ارکان نمایش، از مترجم، کارگردان، تا بازیگران، موسیقی و تیم اجرایی و حتی مخاطب، آزادی عمل در دخل و تصرف در اجرا را داشته اند.
در پایان روزانه اجرای نمایش پستچی پابلو نرودا در رشت، بیانیه ای به تمام پست مدرن، با نوشتار مترجم و کارگردان نمایش، قرائت می گردید که به خودی خود، به بومی ترین و شخصی سازی شده ترین شکل ممکن درخواست رعایت حقوق بشر، دموکراسی و بازار آزاد برای اقلیت تیم های تئاتری است که با هزینه شخصی خود، در به صحنه بردن نمایش کوشیده اند. بیانیه پایانی نقطه عطف روایت پستچی، در کادوپیچی از استعارات، شوک و ضربه نهایی را بر تماشاگران فرحناک از تماشای یک تئاتر کمدی وارد می آورد و وی را از مواجعه با این واقعیت تلخ جدید، متاثر می نماید؛ فلذا از همان نقطه به تمام درک می نماید که این یک تئاتر معمولی نبوده و لازم است به لایه های پنهان متن توجه نماید. در این راستا احساس یک مبارز مسئول برای معرفی و حمایت از اجرای تئاتر در عمق وجود وی بیدار می گردد؛ گویی در انتهای نمایش، خودِ مخاطب، پستچی مبارزی ست در مکتب نرودای کبیر نمایش، همان مترجم و کارگردان، که درس عشق و همدلی آموخته و این بار رسالت رساندن پیام حمایتی عاشقانه از تیم تئاتر پستچی و جامعه تئاتر، با پیشنهاد دعوت دوستان و آشنایان برای تماشا، به عهده وی گذاشته شده است؛ و این دقیقا آغاز خرده نمایشی هایی نو در بیرون از سالن نمایش و در صحنه واقعی زندگی، به نویسندگی، کارگردانی و بازی هر یک از مخاطبان برای دعوت سایر از دوستان است.؛ به همین دلیل است که با تنوع توصیفات حسی و شخصی تماشاگران از مشاهده اثر در هنگام انتشار پوستر و کلیپ ها در فضای مجازی مواجه بوده ایم و این تمرینی برای تعالی عبارت انسانیت بدون مرز خواهد بود. البته که به صورت کلی درلایه های عمیق تر این اثر استعاری و احساسی، پیشنهاد صلح و بسط عشق، در اهمیت حقوق بشر و گسترش دموکراسی، در جهانِ در آستانه جنگ و رو به افول، شاید نهایی ترین پیام روزگار و یادگار وزین این نمایشِ به یادماندنی برای جهانیان باشد.